Verslaving als verlies van zelfcontrole
Verslaving kan niet enkel verklaard worden als keus. Stoppen met roken is meer dan de voor en nadelen tegen elkaar afwegen en kiezen voor het meest aantrekkelijke. Als het zo simpel is, zouden er niet zoveel rokers zijn.
Hersenonderzoek laat zien dat verslaving gepaard gaat met een afname van activiteit in die hersenbanen, die betrokken zijn bij het afremmen van responsen. Verslaving zou dus het gevolg zijn van het verlies van zelf controle. In de visies die hierop zijn gebaseerd gaat het over impulsen, urges (drang), graving (hunkering) afremmingskrachten, zelfcontrole en zelfbeheersing.
De hersenziekte theorie
Verslaving is in deze opvatting een ziekte. Er is een verandering in de hersenen ontstaan. Bij rokers is dat veroorzaakt door de nicotine. Het gevolg is een overweldigende drang en een verlies van kracht om hier controle over te hebben. De roker wil het éne (niet roken) maar doet het andere(wel roken). Centraal in deze visie staat het begrip graving (hunkering). Hiermee wordt bedoeld een “dringend en overweldigend verlangen”.
In strijd met deze visie is het gegeven dat het toch ook voorkomt dat een verslaafde van de één op andere dag zonder veel moeite wel kan stoppen. Het bezwaar is ook dat een verslaafde als geheel onbekwaam gezien wordt. Iemand kan alleen genezen als het voortzetten van de verslaving fysiek onmogelijk gemaakt wordt. Bijvoorbeeld door opsluiting, afzondering, of streng toezicht.
De drie dimensionale persoonlijkheid theorie
Iemands persoonlijkheid is bepalend voor hoe gevoelig iemand is voor verslaving. Mensen zijn te verdelen in drie types. Het eerste type is altijd op zoek naar iets nieuws, het tweede type is er vooral op uit om gevaar te vermijden, het derde type laat zich erg sturen door beloning.
Type 1 en type 3 zijn extra gevoelig voor verslaving. De twee soorten types zijn wel op verschillende wijze verslaafd.
Deze kijk op verslaving lijkt een zinnige toevoeging. Het verklaart het verschil in gevoeligheid voor verslaving en benadrukt dat verslaafden door een persoonlijkheidsverschil ook in hun verslaving kunnen verschillen. Het verklaart de verslaving zelf niet. In breder verband is ook nog weinig daadwerkelijk bewijs voor deze zienswijze.
De zelfeffectiviteit theorie
Mensen hebben over zichzelf een overtuiging of ze iets wel of niet kunnen, of ze in staat zijn een bepaald doel te bereiken. Dit wordt zelfeffectiviteit genoemd. Voor het overwinnen van een verslaving is het belangrijk dat iemand verwacht dat het gaat lukken. Hoe meer iemand overtuigd is dat hij of zij de nodige acties kan ondernemen, hoe meer kans op succes. Rokers zouden bijvoorbeeld meer gemotiveerd zijn om te stoppen met roken indien ze denken dat ze dit succesvol kunnen doen.
In deze visie gaat men uit van:
– De niveaus van zelfeffectiviteit beïnvloeden de doelen die mensen nastreven
– Zelfeffectiviteit heeft invloed op de inspanning die gebruikt wordt om deze doelen te bereiken
– Zelfeffectiviteit beïnvloedt hoelang mensen volhouden in het najagen van hun doelen indien er hindernissen ontstaan
– Zelfeffectiviteit beïnvloedt de waarschijnlijkheid van het bereiken van het doel
– Zelfeffectiviteit kan worden beïnvloed door een eerder succes of mislukking
Deze theorie klinkt heel geloofwaardig. Helaas is er nog weinig bewijs hoe belangrijk zelfeffectiviteit is in het voortduren van verslaving. Wat te denken van een zware roker of drinker, die zelf zegt en er ook van overtuigd is dat hij of zij kan stoppen wanneer hij dat wil. Hier lijkt het geloof in eigen kunnen geen invloed te hebben op de verslaving.
De onthoudingsonderbreking theorie
Bij het overwinnen van een verslaving is een eenmalige terugval vaak het begin van een weg terug naar het oude verslavingspatroon. Verondersteld wordt in deze visie dat interne, stabiele en algemene persoonlijke eigenschappen de oorzaak zijn van het niet volhouden van de onthouding, De hierdoor ontstane schuldgevoelens en het controle verlies, vergroten de kans om naar een regelmatig gebruik terug te keren. De terugval wordt ervaren als het niet nakomen van een belofte. Hierdoor voelt iemand een innerlijk conflict. “Ik beloof iets, ofwel ik neem me iets voor, maar ik houd me er niet aan”. De persoon probeert de onenigheid op te lossen door aan te nemen dat een innerlijke en persoonlijke eigenschap onthouding onmogelijk maakt.
Niet alle veronderstellingen van deze theorie zijn in onderzoek of praktijk goed aangetoond. Wel maakt het duidelijk dat bij een stoppoging veel aandacht moet worden besteedt aan voorkomen van een terugval. Motiverende gesprekvoering is een coaching techniek die zich hier op richt.
De ontregeling van het remmingssysteem theorie
Verslaving is het steeds meer laten schieten van de mogelijkheid het eigen gedrag te onderdrukken, omdat het gebruik van het genotsmiddel belonend is. Het is een opvatting waarvoor zeker bij sommige verslavingen steeds meer bewijs wordt gevonden. De vraag is: Is dit bij alle verslavingen en alle personen zo en waar komt deze ontregeling vandaan?
Is verslaving een vrije keus, verlies van zelfcontrole of aangeleerd gedrag (een zienswijze die ik later nog zal bespreken)? Het lijkt allemaal wel mogelijk, maar geen van de theorieën lijkt in alle gevallen voor elk persoon voor 100% de verklaring te zijn. Verslaving kan waarschijnlijk meerdere factoren als oorzaak hebben en voor iedere persoon anders te kunnen zijn. Als we roken als een verslaving zien, kan het om te stoppen met roken helpen als je weet hoe jouw nicotine verslaving in elkaar zit en wat voor jou de beste aanpak is. Begeleiding van een stoppen-met-rokencoach kan daarbij een steun zijn. Bel Stichting Stop Bewust voor advies bij het stoppen met roken en waar je terecht kan voor ondersteuning en hulpmiddelen..